Αφορμή του παρόντος άρθρου αποτέλεσε η λανθασμένη κατά πολλούς (προς μεγάλη μου έκπληξη), αντίληψη ότι οι έννοιες ανωνυμία και ιδιωτικότητα στο διαδίκτυο είναι ταυτόσημες και προφανώς η μια υπονοεί την ύπαρξη της άλλης και αντιστρόφως. Γιατί όμως τόσο μπέρδεμα και ειδικά στην εποχή της τόσο εύκολης πρόσβασης στην πληροφορία; Και στην τελική μπορεί κάποιος να χρησιμοποιεί ονόματα τόπων η πόλεων αποκρύπτοντας τα προσωπικά του στοιχεία?
«Η ανωνυμία είναι η ασπίδα από την τυραννία της πλειοψηφίας». Με αυτήν την φράση, το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ θέλησε το 1995 (υπόθεση McIntyre v. Ohio Elections Commission) να τονίσει την συμβολή του ανώνυμου λόγου στην εύρυθμη λειτουργία της δημοκρατίας, για να συμπληρώσει, μόλις δύο χρόνια μετά (υπόθεση Reno v. ACLU), ότι η συνταγματική προστασία της ανωνυμίας (Πρώτη Τροποποίηση στο Σύνταγμα των ΗΠΑ) περιλαμβάνει και το Διαδίκτυο (internet). Συνεπώς, κάτι που δέχεται και το Δικαστήριο του Στρασβούργου (υπόθεση Editorial Board of Pravoye Delo and Shtekel κατά Ουκρανίας, 5.5.2011), το Διαδίκτυο είναι ένα νόμιμο forum άσκησης της ελευθερίας του ανώνυμου λόγου.
Αναμφισβήτητα, προς την παραπάνω κατεύθυνση οδήγησε και το ίδιο το Διαδίκτυο, προσφέροντας -περισσότερο από κάθε άλλο forum- ποικίλα μέσα ανωνυμίας, ιδίως δε τα blogs, τα chart rooms και τα e-mails. Αν τούτο συνδυαστεί με την ευρεία πλέον χρήση τους (ο Technorati, ο σπουδαιότερος διαχειριστής blogs στις ΗΠΑ, υπολογίζει ότι καθημερινά εμφανίζονται πάνω από ένα εκατομμύριο αναρτήσεις - posts), τότε γίνεται αντιληπτό γιατί όλο και πιο συχνά προβληματίζονται σήμερα στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη με ποιους όρους κάμπτεται η προστασία της ανωνυμίας στο Διαδίκτυο. Από την μέχρι σήμερα νομολογία είναι δυνατόν να εξαχθούν τρεις θεμιτοί όροι για την κάμψη του κανόνα της ανωνυμίας στο Διαδίκτυο.
Ο πρώτος όρος είναι ο θιγόμενος να καλέσει ευθέως, μέσω του Διαδικτύου, τον ανώνυμο χρήστη να αποκαλύψει εντός ευλόγου χρόνου την ταυτότητά του πριν η υπόθεση πάρει τον δρόμο της για τα δικαστήρια. Ο δεύτερος είναι να προκύπτει prima facie η προσβολή των συμφερόντων του θιγόμενου. Γι' αυτό ο τελευταίος οφείλει, με επιμέλεια, να προσκομίσει στο δικαστήριο επαρκείς αποδείξεις. Τέλος, τρίτος όρος, η προσβολή των συμφερόντων του θιγόμενου (φήμη, ιδιωτική ζωή και περιουσία) πρέπει να είναι τέτοια που να δικαιολογεί την άρση της ανωνυμίας στο Διαδίκτυο.
Ως προς τα καθ' ημάς, επειδή ακριβώς πρόκειται για την άσκηση του δικαιώματος στην ελευθερία του λόγου, και οι περιορισμοί δεν πρέπει να αφεθούν στον δικαστή, που θα του πάρει άλλωστε αρκετό χρόνο για να κατασταλάξει, πολύ σωστά η κυβέρνηση εξεδήλωσε την πρόθεση να φέρει άμεσα στην ελληνική Βουλή σχετικό νομοσχέδιο.
Οι ρυθμίσεις δεν χρειάζεται να είναι πρωτότυπες. Τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη (αντί άλλων, Σύσταση CM/Rec(2007)16 της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης) έχουν αντιμετωπίσει το ζήτημα και, κατά κοινή ομολογία, είναι εξίσου ευαίσθητοι με εμάς στην Ελλάδα όταν θίγονται από τους ανώνυμους χρήστες του Διαδικτύου.
Συνεπώς, νομοθετικές υπερβολές που υπαγορεύονται από την τρέχουσα τηλεοπτική επικαιρότητα δεν συγχωρούνται σε ένα τόσο θεμελιώδες ζήτημα ελευθερίας.
Η ελευθερία της έκφρασης αποτελεί βασικό θεμέλιο μίας δημοκρατικής κοινωνίας (βλ. και ΕΔΔΑ, απόφαση της 7.12.1976, Handyside v. UK, A – 24, παρ. 49). Με την έλευση του διαδικτύου και, ιδιαίτερα, των εργαλείων έκφρασης του web 2.0 (λ.χ. ιστολόγια) οι δυνατότητες για την ελεύθερη έκφραση και διάδοση των ιδεών διευρύνθηκαν σε απόλυτο βαθμό και οδήγησαν σε μία ενδυνάμωση του πλουραλισμού των πηγών πληροφόρησης και του δημοσίου διαλόγου.
Εντούτοις, η διεύρυνση της ελεύθερης έκφρασης μέσω του διαδικτύου γίνεται αντιληπτή από πολλούς όχι ως ενίσχυση της δημοκρατίας αλλά ως απειλή για τη δημόσια τάξη εξαιτίας του τύποις ανώνυμου χαρακτήρα της. Οι υπέρμαχοι της άποψης αυτής προτάσσουν την διευκόλυνση της διάπραξης εγκλημάτων υπό το πέπλο της ανωνυμίας και τη δυσχέρεια εξιχνίασης και καταστολής έναντι των προοπτικών που ανοίγει το διαδίκτυο για την ελευθερία έκφρασης. Ήδη λοιπόν από το 2006, οπότε η νεαρή τότε Ελληνική μπλογκόσφαιρα εισήλθε δυναμικά στο προσκήνιο και έγινε πρώτο θέμα ακόμη και σε κεντρικά δελτία ειδήσεων, τεθήκαν ζητήματα αναφορικά με την νομοθέτηση υποχρέωσης για την επώνυμη διαχείριση των ιστολογίων.
Η ανώνυμη διαδικτυακή έκφραση αποτελεί χωρίς αμφιβολία δικαίωμα που προστατεύεται από τον νόμο. Ωστόσο, η συχνή της κατάχρηση δοκιμάζει την ελευθεριότητα του κυβερνοχώρου. Υπάρχει κάποια δυνατότητα εξισορρόπησης ανάμεσα στο αγαθό της ελευθερίας έκφρασης και στο αίτημα για ασφάλεια στα νέα ψηφιακά μέσα; Και ποια είναι η πιο ενδεδειγμένη στάση της πολιτείας στο θέμα αυτό;
Η Διαδικτυακή Ανωνυμία ως Ευφημισμός
Ως ανώνυμη μπορεί να οριστεί κάθε επικοινωνία που δεν κομίζει κανένα στοιχείο για την ταυτότητα του ενεργούντος αυτή. Αντιθέτως, δεν μπορεί να θεωρηθεί ανώνυμη η επικοινωνία εκείνη που μπορεί ν’ αποδοθεί σε κάποιο πρόσωπο βάσει συγκεκριμένων χαρακτηριστικών της ή εξαιτίας πληροφοριών, που συμπεριλαμβάνονται σε αυτή.
Ως ανώνυμη μπορεί να οριστεί κάθε επικοινωνία που δεν κομίζει κανένα στοιχείο για την ταυτότητα του ενεργούντος αυτή. Αντιθέτως, δεν μπορεί να θεωρηθεί ανώνυμη η επικοινωνία εκείνη που μπορεί ν’ αποδοθεί σε κάποιο πρόσωπο βάσει συγκεκριμένων χαρακτηριστικών της ή εξαιτίας πληροφοριών, που συμπεριλαμβάνονται σε αυτή.
Η περιρρέουσα αίσθηση ανωνυμίας κατά την περιήγηση στον παγκόσμιο ιστό έχει καταστήσει διάσημη τη φράση “(o)n the internet nobody knows you are a dog”. Στην πραγματικότητα όμως συμβαίνει ακριβώς το αντίστροφο. Η τεχνική λειτουργία του διαδικτύου καθιστά κατ’ αρχάς αδύνατη την ανώνυμη διαδικτυακή επικοινωνία. Κάθε υπολογιστής συνδέεται στο διαδίκτυο με μία διεύθυνση ιντερνετικού πρωτοκόλλου (IP), η οποία παίζει ρόλο αντίστοιχο του τηλεφωνικού αριθμού για την σύνδεση με τα δίκτυα σταθερής / κινητής τηλεφωνίας. Μέσω της διεύθυνσης IP του υπολογιστή του η διαδρομή που ακολουθεί κάθε χρήστης στον παγκόσμιο ιστό είναι ανιχνεύσιμη, ενώ μπορεί να ανευρεθεί από ποια θέση και σε ποια χρονική στιγμή πραγματοποιήθηκε οποιαδήποτε μεταφορά δεδομένων. Επιπλέον, η διεύθυνση IP είναι κατά κανόνα μοναδική, με αποτέλεσμα να επιτρέπει την αναγνώριση της ταυτότητας του χρήστη.
Επομένως, αν εξαιρέσουμε τις περιπτώσεις απόκρυψης των επικοινωνιών με ισχυρές τεχνολογίες κρυπτογράφησης, η ανωνυμία στο διαδίκτυο είναι ευφημισμός. Έτσι, ζητούμενο σήμερα δεν πρέπει να αποτελεί η νομοθέτηση της επώνυμης διαδικτυακής επικοινωνίας αλλά η περιφρούρηση με νόμους της ιδιωτικότητας των χρηστών από φαινόμενα επιτήρησης της διαδικτυακής τους δραστηριότητας και εκτεταμένης συλλογής των προσωπικών τους δεδομένων.
Το Δικαίωμα στην Ανώνυμη Διαδικτυακή Επικοινωνία ως Επιμέρους Έκφανση της Ελευθερίας Έκφρασης
Η ελευθερία έκφρασης κατοχυρώνεται στο Ελληνικό Σύνταγμα και στις διεθνείς συνθήκες προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (14 παρ. 1 Σ, 10 παρ. 1 ΕΣΔΑ, 19 παρ. 2 ΔΣΑΠΔ, 11 ΧΘΔΕΕ). Περιλαμβάνει το δικαίωμα της διαμόρφωσης, της κατοχής, της έκφρασης, της διάδοσης, της λήψης ή ακόμα και της αποσιώπησης μίας γνώμης. Ειδική έκφανση της ελευθερίας έκφρασης με αυξημένη σημασία στην κοινωνία της πληροφορίας αποτελεί και η ελευθερία πληροφόρησης στην ενεργητική της μορφή, δηλαδή το δικαίωμα του πληροφορείν, αλλά και στην παθητική της μορφή, δηλαδή το δικαίωμα του πληροφορείσθαι (5Α παρ. 1 Σ). Από το δικαίωμα άλλωστε του πληροφορείσθαι απορρέει και η θεσμική εγγύηση της ελεύθερης και πλουραλιστικής διαμόρφωσης της κοινής γνώμης (Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 2006 : 292). Επιπλέον, η ελευθερία της δημιουργίας ιστοτόπων και ιστολογίων προστατεύεται με βάση το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα πρόσβασης στην κοινωνία της πληροφορίας (5Α παρ. 2 Σ) .
Η ελευθερία έκφρασης κατοχυρώνεται στο Ελληνικό Σύνταγμα και στις διεθνείς συνθήκες προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (14 παρ. 1 Σ, 10 παρ. 1 ΕΣΔΑ, 19 παρ. 2 ΔΣΑΠΔ, 11 ΧΘΔΕΕ). Περιλαμβάνει το δικαίωμα της διαμόρφωσης, της κατοχής, της έκφρασης, της διάδοσης, της λήψης ή ακόμα και της αποσιώπησης μίας γνώμης. Ειδική έκφανση της ελευθερίας έκφρασης με αυξημένη σημασία στην κοινωνία της πληροφορίας αποτελεί και η ελευθερία πληροφόρησης στην ενεργητική της μορφή, δηλαδή το δικαίωμα του πληροφορείν, αλλά και στην παθητική της μορφή, δηλαδή το δικαίωμα του πληροφορείσθαι (5Α παρ. 1 Σ). Από το δικαίωμα άλλωστε του πληροφορείσθαι απορρέει και η θεσμική εγγύηση της ελεύθερης και πλουραλιστικής διαμόρφωσης της κοινής γνώμης (Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 2006 : 292). Επιπλέον, η ελευθερία της δημιουργίας ιστοτόπων και ιστολογίων προστατεύεται με βάση το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα πρόσβασης στην κοινωνία της πληροφορίας (5Α παρ. 2 Σ) .
Η ελεύθερη έκφραση δύναται να ασκείται επώνυμα ή και ανώνυμα / ψευδώνυμα. Η ελευθερία της ανώνυμης / ψευδώνυμης έκφρασης κρίνεται άξια προστασίας, καθώς η υποχρεωτικά επώνυμη έκφραση ενδέχεται να επηρεάζει αρνητικά το περιεχόμενο του μηνύματος καθώς και να οδηγεί σε περιορισμό της πολυμορφίας του δημοσίου διαλόγου εξαιτίας πιθανών δυσμενών συνεπειών στο πρόσωπο του εκφέροντος γνώμη. Η άποψη αυτή ενισχύεται περαιτέρω με εξ αντιδιαστολής επιχείρημα από το 19 παρ. 1 ΔΣΑΠΔ, όπου αναφέρεται ότι κανείς δεν πρέπει να υπόκειται σε διακριτική μεταχείριση και να διώκεται για τις απόψεις του. Έτσι, αν η προστασία των πολιτών από δυσμενείς συνέπειες λόγω δημόσιας εκφοράς των απόψεών τους αποτελεί αποστολή του κράτους, μία τέτοια αποστολή δεν μπορεί παρά να έρχεται σε αντίθεση με τη νομοθέτηση υποχρέωσης για την επώνυμη διαδικτυακή έκφραση. Η προστασία από το κράτος της ανώνυμης / ψευδώνυμης έκφρασης θεμελιώνεται επίσης στην θεσμική εγγύηση της ελεύθερης και πλουραλιστικής πληροφόρησης, η οποία δύναται να περιοριστεί σημαντικά, αν η ενάσκηση της ελευθερίας έκφρασης καταστεί υποχρεωτικά επώνυμη.
Συνεπώς, η ανώνυμη / ψευδώνυμη έκφραση προστατεύεται ως αναπόσπαστη πτυχή της ελευθερίας έκφρασης. Κατ’ επέκταση, στο προστατευτικό πεδίο της ελευθερίας έκφρασης εμπίπτει κάθε είδους ανώνυμη διαδικτυακή επικοινωνία, όπως η χρήση ιστολογίων και άλλων διαδικτυακών εφαρμογών.
Αποδέκτης της υποχρέωσης σεβασμού του δικαιώματος στην ανώνυμη / ψευδώνυμη διαδικτυακή επικοινωνία δεν είναι μόνο η κρατική εξουσία αλλά και οι πάροχοι υπηρεσιών κοινωνίας της πληροφορίας, καθώς το δικαίωμα αυτό προσιδιάζει στην ασύμμετρη σχέση των παρόχων αυτών με τους διαδικτυακούς χρήστες (25 παρ. 1 Σ). Κατά συνέπεια, το δικαίωμα των πολιτών στην ανώνυμη / ψευδώνυμη διαδικτυακή επικοινωνία δύναται να ασκείται δίχως να επιτρέπεται καμία παρεμπόδιση, παρενόχληση ή δυσμενή έννομη συνέπεια είτε από το κράτος είτε από τους παρόχους υπηρεσιών ΚτΠ. Ως τέτοια παρεμπόδιση ή δυσμενής έννομη συνέπεια θα μπορούσε να εννοηθεί και η επιβολή υποχρέωσης για την επώνυμη άσκηση της ελευθερίας έκφρασης στο διαδίκτυο.
Το Δικαίωμα στην Ανώνυμη Διαδικτυακή Επικοινωνία ως Προϋπόθεση Ιδιωτικότητας
Οι σύγχρονες τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ) διαθέτουν δυνητικά απεριόριστες δυνατότητες συλλογής, επεξεργασίας και αποθήκευσης δεδομένων. Η εκμετάλλευση των δυνατοτήτων αυτών μπορεί να καταστήσει τις απόψεις, τις προτιμήσεις και, συνολικά, τη διαδικτυακή μας δραστηριότητα απολύτως διαφανή σε τρίτους. Αν μάλιστα τέτοιες απόψεις εκφέρονται πάντοτε επώνυμα, δεν είναι υπερβολικό να ισχυριστεί κανείς ότι οποιαδήποτε έννοια ιδιωτικότητας στο διαδίκτυο καθίσταται παρελθόν.
Οι σύγχρονες τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ) διαθέτουν δυνητικά απεριόριστες δυνατότητες συλλογής, επεξεργασίας και αποθήκευσης δεδομένων. Η εκμετάλλευση των δυνατοτήτων αυτών μπορεί να καταστήσει τις απόψεις, τις προτιμήσεις και, συνολικά, τη διαδικτυακή μας δραστηριότητα απολύτως διαφανή σε τρίτους. Αν μάλιστα τέτοιες απόψεις εκφέρονται πάντοτε επώνυμα, δεν είναι υπερβολικό να ισχυριστεί κανείς ότι οποιαδήποτε έννοια ιδιωτικότητας στο διαδίκτυο καθίσταται παρελθόν.
Η ανώνυμη χρήση του διαδικτύου αποτελεί σήμερα ένα από τα μέσα άμυνας του πολίτη από τις επιθέσεις στην ιδιωτική του ζωή (βλ. και Σύσταση R (99) του Συμβουλίου της Ευρώπης). Κατά συνέπεια, η προστασία του δικαιώματος στην ανώνυμη / ψευδώνυμη διαδικτυακή επικοινωνία είναι σημαντικό μέσο για την αυτοπροστασία του ατόμου από την παρακολούθησή του και, τελικά, την προσβολή του εννόμου του αγαθού στον πληροφοριακό αυτοκαθορισμό.
Στα πλαίσια αυτά η διεύθυνση IP του υπολογιστή ενός διαδικτυακού χρήστη λογίζεται σύμφωνα με την πιο ορθή άποψη ως προσωπικό δεδομένο, η δε συλλογή και επεξεργασία της από τρίτους μη εμπλεκόμενους στη διαδικτυακή επικοινωνία επιτρέπεται μόνο κατόπιν άρσης του απορρήτου των επικοινωνιών. Συνεπώς, η ανώνυμη διαδικτυακή επικοινωνία δεν είναι μόνο συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα αλλά θωρακίζεται πλήρως και από τα εχέγγυα προστασίας που θεσπίζουν τα άρθρα 9Α Σ για την προστασία των προσωπικών δεδομένων και 19 Σ για την προστασία του απορρήτου των επικοινωνιών καθώς και οι εκτελεστικοί αυτών νόμοι.
Νομικό Πλαίσιο
Το δικαίωμα στην ανώνυμη / ψευδώνυμη διαδικτυακή επικοινωνία κατοχυρώνεται εμμέσως και στην Κοινοτική νομοθεσία. Έτσι, προβλέπεται ότι ο φορέας παροχής διαθεσίμων στο κοινό υπηρεσιών ηλεκτρονικών επικοινωνιών οφείλει να καθιστά δυνατή τη χρήση και πληρωμή των υπηρεσιών αυτών ανωνύμως ή με ψευδώνυμο, ενώ σε περίπτωση αμφισβήτησης της τεχνικής δυνατότητας της ανώνυμης και ψευδώνυμης χρήσης και πληρωμής των υπηρεσιών αυτών, γνωμοδοτεί η Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων (άρθρο 5 παρ. 5 Ν. 3471/2006 σε ενσωμάτωση της Οδηγίας 2002/58/ΕΚ). Επιπλέον, η χρήση διαδικτυακού ψευδωνύμου αναγνωρίζεται εμμέσως ως δικαίωμα και προστατεύεται όπως το όνομα με βάση το άρθρο 58 του Αστικού Κώδικα.
Το δικαίωμα στην ανώνυμη / ψευδώνυμη διαδικτυακή επικοινωνία κατοχυρώνεται εμμέσως και στην Κοινοτική νομοθεσία. Έτσι, προβλέπεται ότι ο φορέας παροχής διαθεσίμων στο κοινό υπηρεσιών ηλεκτρονικών επικοινωνιών οφείλει να καθιστά δυνατή τη χρήση και πληρωμή των υπηρεσιών αυτών ανωνύμως ή με ψευδώνυμο, ενώ σε περίπτωση αμφισβήτησης της τεχνικής δυνατότητας της ανώνυμης και ψευδώνυμης χρήσης και πληρωμής των υπηρεσιών αυτών, γνωμοδοτεί η Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων (άρθρο 5 παρ. 5 Ν. 3471/2006 σε ενσωμάτωση της Οδηγίας 2002/58/ΕΚ). Επιπλέον, η χρήση διαδικτυακού ψευδωνύμου αναγνωρίζεται εμμέσως ως δικαίωμα και προστατεύεται όπως το όνομα με βάση το άρθρο 58 του Αστικού Κώδικα.
Διεθνής και Ελληνική Νομολογία
Μολονότι η τάση των δικαστηρίων είναι να αναγνωρίζουν την προστασία της ανωνυμίας ως πτυχή της ελευθερίας έκφρασης, θεωρείται γενικώς ότι το διαδίκτυο μπορεί μέσω της δυνατότητας ανωνυμίας να διευκολύνει εγκληματικές ενέργειες. Έτσι, έχει κριθεί ότι η δυσχέρεια ή αδυναμία της αποκάλυψης της ταυτότητας ενός διαδικτυακού χρήστη οδηγεί σε μία ιδιότυπη “ασυλία”. Ως εκ τούτου κυριαρχεί στις αποφάσεις των δικαστηρίων η άποψη ότι είναι αναγκαία μία στάθμιση του δικαιώματος στην ανωνυμία με την προστασία των θιγόμενων από την ανώνυμη έκφραση.
Μολονότι η τάση των δικαστηρίων είναι να αναγνωρίζουν την προστασία της ανωνυμίας ως πτυχή της ελευθερίας έκφρασης, θεωρείται γενικώς ότι το διαδίκτυο μπορεί μέσω της δυνατότητας ανωνυμίας να διευκολύνει εγκληματικές ενέργειες. Έτσι, έχει κριθεί ότι η δυσχέρεια ή αδυναμία της αποκάλυψης της ταυτότητας ενός διαδικτυακού χρήστη οδηγεί σε μία ιδιότυπη “ασυλία”. Ως εκ τούτου κυριαρχεί στις αποφάσεις των δικαστηρίων η άποψη ότι είναι αναγκαία μία στάθμιση του δικαιώματος στην ανωνυμία με την προστασία των θιγόμενων από την ανώνυμη έκφραση.
Στα πλαίσια αυτά το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ έχει αναγνωρίσει ότι η προστασία του δικαιώματος της ανώνυμης / ψευδώνυμης διαδικτυακής έκφρασης θεμελιώνεται στην Πρώτη Τροποποίηση του Συντάγματος των ΗΠΑ και έχει κηρύξει αντισυνταγματικούς νόμους, που την περιορίζουν (McIntyre v. Ohio Elections Comm’n, 514 US, 1995, p. 334). Βασική του μάλιστα θέση είναι ότι, μολονότι το δικαίωμα στην ανώνυμη / ψευδώνυμη έκφραση επιδέχεται περισσότερων κινδύνων κατάχρησης, μία ελεύθερη δημοκρατική κοινωνία οφείλει να αποδίδει μεγαλύτερη αξία στον πλούτο της ελευθερίας έκφρασης παρά στους ενδεχόμενους κινδύνους από την κατάχρησή της (Gertz v. Robert Welch Inc., 418 US, 1974, p. 323).
Με αφορμή εγκλήματα παιδεραστίας τα Ελληνικά δικαστήρια έχουν κρίνει ότι το διαδίκτυο επιτρέπει σε ατομικό επίπεδο, τη δημιουργία και διατήρηση ενός απόλυτα προσωπικού, ανώνυμου και κρυφού περιβάλλοντος έκφρασης ερωτικών φαντασιώσεων, τόσο μέσω της δυνατότητας συγκέντρωσης και διατήρησης μιας τεράστιας σε όγκο συλλογής πορνογραφικού υλικού, όσο και παρέχοντας τη δυνατότητα προσέγγισης ανηλίκων – υποψηφίων θυμάτων κακοποίησης μέσα από τη σιγουριά και την ανωνυμία του κυβερνοχώρου. Επιπλέον, ότι μέσα στο ιδιωτικό αυτό διαδικτυακό περιβάλλον μειώνονται ή και αναιρούνται εντελώς οποιεσδήποτε, σεξουαλικές αναστολές των χρηστών, αφού δεν υπάρχει ο εξωτερικός έλεγχος, ενώ παράλληλα μέσα από τις κοινωνικές συνθήκες τις οποίες προσφέρει ο κυβερνοχώρος, νομιμοποιείται η σεξουαλική τους απόκλιση. Περαιτέρω, ότι δημιουργούνται online κοινότητες παιδοφίλων, μέσα από τις οποίες οι χρήστες με την ανταλλαγή εικόνων, πληροφοριών και εμπειριών αυτονομιμοποιούν ως ομάδα τις σεξουαλικά αποκλίνουσες δραστηριότητες τους, αλληλοκαλύπτονται, αλληλοϋποστηρίζονται και κυρίως νοιώθουν ότι ανήκουν σε ένα κοινωνικό σύνολο, το οποίο μοιράζεται τα ενδιαφέροντα τους και τους προσφέρει αίσθημα ασφάλειας και δέσμευσης (ΕφΘεσσ 80/2012, ΠΟΙΝ).
Με αφορμή παραβιάσεις δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας τα Ελληνικά δικαστήρια έχουν ακόμη κρίνει ότι ένας από τους πλέον διαδεδομένους τρόπους τέτοιας παραβίασης, καλυπτόμενος υπό το πέπλο της ανωνυμίας, είναι η ανταλλαγή αρχείων μέσω τεχνολογιών peer to peer (ρ2ρ). Ότι περαιτέρω η απλή, καλυπτόμενη από ανωνυμία, γρήγορη, αλλά και άναρχη ροή των πληροφοριών μέσω τέτοιων τεχνολογιών συμβάλλει στο να ανατάσσονται εύκολα, μεταξύ άλλων, και αρχεία τα οποία προστατεύονται με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας (ΜΠΑ 4658/2012).
Συνταγματικά Επιτρεπτοί Περιορισμοί του Δικαιώματος
Η ελευθερία έκφρασης δεν είναι απόλυτο δικαίωμα αλλά επιδέχεται περιορισμών. Τέτοιοι όμως περιορισμοί είναι συνταγματικά επιτρεπτοί μόνο αν τηρούν τις ακόλουθες προϋποθέσεις :
Η ελευθερία έκφρασης δεν είναι απόλυτο δικαίωμα αλλά επιδέχεται περιορισμών. Τέτοιοι όμως περιορισμοί είναι συνταγματικά επιτρεπτοί μόνο αν τηρούν τις ακόλουθες προϋποθέσεις :
- Θεσπίζονται με ουσιαστικό νόμο (βλ. και ΑΠ Ολ 1341/1993).
- Επιδιώκουν έναν θεμιτό σκοπό. Θεμιτοί θεωρούνται οι περιορισμοί που θεσπίζονται με νόμο για την προστασία του ατόμου και του κοινωνικού συνόλου από την καταχρηστική άσκηση του δικαιώματος ελεύθερης έκφρασης. Συνεπώς, η ελευθερία της έκφρασης δεν δύναται να καλύπτει έκφραση λόγου, που θίγει σοβαρά έννομα αγαθά και συμφέροντα τρίτων, όπως τα εγκλήματα κατά της τιμής (πχ. εξύβριση, δυσφήμιση, συκοφαντική δυσφήμιση, 361 επ. ΠΚ), η απειλή και η διακίνηση υλικού παιδικής πορνογραφίας.
- Δικαιολογούνται από αποχρώντες λόγους δημοσίου συμφέροντος (πρβλ ΣτΕ Ολ 3827/1997) και αποτελούν αναγκαία μέτρα σε μια δημοκρατική κοινωνία (10 παρ. 2 ΕΣΔΑ, 52 ΧΘΔΕΕ). Σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΣΔΑ αναγκαίο είναι το μέτρο που λαμβάνεται για την ικανοποίηση μιας “επιτακτικής κοινωνικής ανάγκης” (ΕΔΔΑ, υπόθεση Karhuvaara και Iltalehti κατά Φινλανδίας, απόφαση της 16.11.2004, αρ. 53678/2000).
- Είναι συμβατοί με την αρχή της αναλογικότητας, όπως αυτή αναλύεται στις επιμέρους αρχές της αναγκαιότητας, της καταλληλότητας και της αναλογικότητας υπό στενή έννοια (25 παρ. 2 Σ). Επομένως, οι επιβαλλόμενοι από το νόμο περιορισμοί των ατομικών δικαιωμάτων πρέπει να πληρούν τα ακόλουθα τρία κριτήρια και συγκεκριμένα να είναι α) κατάλληλοι, δηλαδή πρόσφοροι για την πραγμάτωση του επιδιωκόμενου σκοπού, β) αναγκαίοι, δηλαδή να συνιστούν μέτρο, το οποίο σε σχέση με άλλα δυνάμενα να ληφθούν μέτρα να επάγεται τον ελάχιστο δυνατό περιορισμό για τον ιδιώτη ή το κοινό και γ) αναλογικοί υπό στενή έννοια, δηλαδή να τελούν σε εύλογη σχέση με τον επιδιωκόμενο σκοπό, ώστε η αναμενόμενη ωφέλεια να μην υπολείπεται της βλάβης που προκαλούν (βλ. ΣτΕ 1992/2005 Ολομ., ΣτΕ 2527/2013 Ολομ., ΟλΑΠ 43/2005, ΟλΑΠ 7/2012).
- Είναι συμβατοί με την αρχή του απαραβίαστου του πυρήνα του δικαιώματος στην ελεύθερη έκφραση.
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η επιβολή υποχρέωσης με νόμο για την χρήση ονοματεπωνύμου κατά την εκφορά λόγου στο διαδίκτυο αποτελεί περιορισμό του συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος στην ανώνυμη διαδικτυακή επικοινωνία. Η νομιμότητα του περιορισμού αυτού θα κριθεί in concreto ανάλογα με το είδος της στάθμισης από τη μία του δικαιώματος στην ανώνυμη διαδικτυακή επικοινωνία και από την άλλη των έννομων αγαθών και συμφερόντων των θιγόμενων τρίτων και του κοινωνικού συνόλου.
Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι με τον 3783/2009 για την “ταυτοποίηση των κατόχων και χρηστών εξοπλισμού και υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας” έχει καταστεί υποχρεωτική η επώνυμη χρήση υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας με σκοπό τη διαφύλαξη της εθνικής ασφάλειας και την προστασία της δημόσιας τάξης από αξιόποινες πράξεις. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον παραπάνω νόμο προβλέπεται ότι κατά τη σύναψη σύμβασης παρόχου κινητής τηλεφωνίας με συνδρομητή ο πάροχος οφείλει να συλλέγει και να τηρεί τα στοιχεία ταυτότητας και λοιπά προσωπικά δεδομένα του συνδρομητή, παρέχοντας πρόσβαση σε αυτά στις διωκτικές αρχές κατόπιν τήρησης της διαδικασίας άρσης του απορρήτου των επικοινωνιών.
Εντούτοις, η επιβολή υποχρέωσης με νόμο για την χρήση ονοματεπωνύμου κατά την εκφορά λόγου στο διαδίκτυο δεν αποτελεί περίπτωση ανάλογη με την ταυτοποίηση συνδρομητών κινητής τηλεφωνίας. Και αυτό γιατί (α) οι επιπτώσεις στην ιδιωτικότητα του χρήστη από την πλήρη ταυτοποίηση της διαδικτυακής του δραστηριότητας είναι εξαιρετικά δυσμενείς, (β) υπάρχουν άλλα πιο ήπια μέτρα επίτευξης των σχετικών στόχων, που δε θα διευρύνουν τις δυσμενείς συνέπειες ενός τέτοιου μέτρου σε όλους τους διαχειριστές ιστολογίων αλλά μόνο σε όσους προβαίνουν σε καταχρήσεις της ανώνυμης επικοινωνίας, και (γ) η θέσπιση μίας τέτοιας υποχρέωσης είναι καταφανώς ατελέσφορη, αφού η επιβολή της είναι στην πράξη ιδιαίτερα δυσχερής και η μη συμμόρφωση με τον νόμο των διαχειριστών ιστολογίων δεδομένη. Συνεπώς, ένας τέτοιος περιορισμός της ανώνυμης διαδικτυακής επικοινωνίας θα ήταν αντίθετος με το Σύνταγμα και τις διεθνείς συνθήκες προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς θα παραβίαζε την αρχή της αναλογικότητας.
Δεν θα πρέπει όμως να αποκλειστεί η εξεύρεση μίας πιο πρόσφορης στάθμισης, που θα εναρμονίζει με συνταγματικά αποδεκτό τρόπο τα αντικρουόμενα δικαιώματα και συμφέροντα. Είναι γεγονός ότι το υπάρχον νομικό πλαίσιο για την άρση του απορρήτου των επικοινωνιών δεν αφήνει περιθώρια για την νόμιμη ταυτοποίηση δραστών εγκλημάτων τιμής στο διαδίκτυο, όταν τέτοια εγκλήματα τελούνται υπό το πέπλο της ανωνυμίας, αφήνοντας τους θιγόμενους τρίτους ουσιαστικά δίχως δικαστική προστασία. Μάλιστα, στην απόφαση KU v Finland το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η προστασία της ελευθερίας έκφρασης και του απορρήτου των επικοινωνιών στο διαδίκτυο δεν μπορεί να είναι απόλυτη αλλά θα πρέπει να σταθμίζεται κάθε φορά με την αναγκαιότητα προστασίας δικαιωμάτων τρίτων προσώπων. Στην εν λόγω υπόθεση ο προσφεύγων ήταν 12χρονος ανήλικος, που είχε υποστεί προσβολή του δικαιώματός του στην ιδιωτική ζωή, καθώς ανώνυμοι τρίτοι είχαν αναρτήσει σε ιστοτόπο δήθεν αγγελία του για αναζήτηση ερωτικού συντρόφου. Στα πλαίσια αυτά το ΕΔΔΑ καταδίκασε την Φινλανδία σε αποζημίωση, γιατί δεν διέθετε τις αναγκαίες νόμιμες διαδικασίες για την επαρκή και αποτελεσματική προστασία του δικαιώματος αυτού.
Πηγές lawandtech.eu / kathimerini.gr
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.